Ээ менен баяндоочтун ортосуна сызыкчанын коюлушу

Сабактын темасы:

Ээ менен баяндоочтун ортосуна

сызыкчанын коюлушу

Предметтик компетенттүүлүктөр:

1) Тилдик компетенттүүлүк:

- сүйлөмдөгү грамматикалык категорияларды аныктай алышат жана орфографиялык, пунктуациялык эрежелердин негизинде жазуу сабаттуулугуна жетишүү.

2) Кептик:

-кырдаалга жараша кепте стилдик жана грамматикалык жактан ылайык келген сүйлөмдөрдү колдоно билүү жана сөз байлыгын өстүрүү менен бирге, оозеки жана жазуу сабаттуулугун арттыруу

3) Маданият таануучулук:

-сабакта камтылган матералдардын мазмуну аркылуу улуттук, этномаданий, тилдик баалуулуктары өздөштүрүү.

Сабактын максаты:

Сүйлөмдүн баш мүчөлөрүнүн ортосуна сызыкча белгисин коюунун грамматикалык эрежелерин, орфографиялык жана пунктуациялык нормаларын жазуу кебинде сабаттуу колдоно билүү

Милдеттери:

- кыргыз тилинин предмет катары гана эмес, башка предметтерди өздөштүрүү жана коомдук мамилелерди жөнгө салуу ишмердүүлүгүндөгү маанисин, ордун түшүнүү жана баалай билүү;

- ойду так жана конкреттүү чагылдыруу үчүн кептин тактыгы жана тазалыгына жетишүү;

• жазуу жана оозеки кебинин сабаттулугуна жетишүү жана чөйрөгө ылайык колдоно билүү;
• кепти өз алдынча коррекциялоо, сын көз менен кароо, редакциялоо жөндөмүнө ээ болуу.

-өз тилин улуттук жана дүйнөлүк баалуулуктун бири катары кароого, сыйлоого жана сыймыктанууга, өркүндөтүү жана колдонууга үйрөтүү.

- кептеги тилдик нормаларды сактоо аркылуу сабаттуулукка жетишүү.

Тематикалык линиялар:

предмет аралык байланыш:

адеп, адабият, тарых, информатика

Күтүлүүчү натыйжа:

-орфографиялык жана пунктуациялык эрежелерди нормага ылайык жазуу кебинде колдоно алышат (кош, кошмок сөздөрдө, жандама мүчөдө, диалог жана цитатада ж.б.)

- маанилик жана грамматикалык жактан байланышкан, стилдик жактан туура сүйлөм, текст түзө алышат;

- оозеки жана жазуу кебиндеги айырмачылыктарын талдай алышат;

-жазуу эрежелерин өз алдынча иштөөдө колдоно алышат (жат жазуу, баяндама, эссе, дилбаян ж.б.)

Мазмундук тилкелер

Кыргыз тилиндеги мазундук тилкелер

Синтаксис бөлүмү, сүйлөмдүн баш мүчөлөрүнүн морфологиясы, оозеки жана жазуу кебинде өз алдынча туура колдоно билүүсү

• Сүйлөмдүн баш мүчөлөрү жана аларды уюштуруучу сөз түркүмдөрү.

2. Орфография жана пунктуациянын

эрежелери.

3. Эрежелерди жазуу жана оозеки кептин

сабаттулугуна жетишүү үчүн

практикада колдонуу.

Суроолор жана тапшырмалар

1-тапшырма:

А) Татаал сөздөрдү жазуудагы сызыкчанын (кош жана кошмок

сөз) коюлушун салыштыргыла.

Б) Төл жана бөтөн сөздү жазуудагы сызыкчанын коюлушун

мисалдар аркылуу эске салгыла.

В) Жогорудагы кош сөздөрдү жасалышы боюнча жайгаштыргыла.

Г) Өзгөчөлүгүн түшүндүргүлө.

№

1

Татаал сөздөрдүн жазылышы

2

Мисалдар

А) Кош сөздөр

Б) Кошмок сөздөр

Курт-кумурска, бетме-бет, кат-кабар, бак-таалай, айыл-апа, бала-чака, абысын-ажын, чөп-чар, өөдүк-сөөдүк, экс-чемпион, тү-тү, мый-мый ж.б.

Көз айнек, таш бака, козу карын, кол жазма, араң жан, басма сөз, Ысык-Көл, Кара-Балта ж.б.

Эки түгөйү тең маани берген кош сөздөр

Бир түгөйү маани берген, бир түгөйү маани бербеген кош сөздөр

Эки түгөйү тең маани бербеген кош сөздөр

Комментарий:

Кыргыз тилинде татаал сөздөр синтаксистик жолдор менен жасалат. Алардын

4 түрү бар: кош, кошмок, кыскартылган жана бириккен сөздөр

2-тапшырма:

А) Диалог, төл жана бөтөн сөздөрдөгү сызыкчанын коюлушун эске салгыла:

Диалог

Акылмандан сурайт:

Төл жана бөтөн сөз

Эмне үчүн сап башында сызыкча белгиси коюлду? Толук жана кемтик сүйлөмдөрдү таап, айырмасын түшүндүрүп бергиле.

- Беш адам көтөрө албаган жүктү бир адам көтөрсө, кандай болот?

Мисалы:

Төл жана бөтөн сөздү ажыратып , жазылыш эрежесин айтып бергиле.

- Ал жакшы адам болот.

Арпа: «Даракты араласам»,-дейт.

Балта: «Даракты жарсам»,-дейт.

- Элүү адам көтөрбөгөн жүктү бир адам көтөрсө, кандай болот?

- Ал эр адам болот.

Уста: «Үйүм салсам»,-дейт.

- Миң адам көтөргүс жүктү бир адам көтөрсө, кандай болот?

Үй- бүлө: «Ошол үйдө жашасам»,-дейт.

- Ал бардыгынан кең адам болот.

Демек, баарынын эле жумушу жана үмүтү бар.

Андайды «эл адамы» дешет.

Комментарий:

Диалог- эки же андан көп адамдардын ортосундагы маектешүү. Ал оозеки кепке мүнөздүү. Ал эми жазуу кебинде ар бири сап башынан алдына сызыкча белгисин коюу менен жазылат. Ал эми аягына маанисине ылайык тыныш белгиси коюлат.

Төл сөз- кептеги өз сөзүбүз же автордун сөзү. Бөтөн сөз-башка адамдын сөзү. Аны жазууда төмөнкү схеманы билүү зарыл:

1). Т: «Б» 2) «Б»-,т. 3) Т: «Б»-,т. 4) «Б-, т,- б».

Эскертүү: Илеп жана суроо белгиси тырмакчанын ичине коюлат.

3-тапшырма :

А) Тыныш белгилеринин коюлушуна көңүл бургула.

Б) Сызыкча белгиси кайсы учурда коюларын эске салгыла.

В) Ээ жана баяндоочтун ортосуна коюлган сызыкча менен кандай айырма бар

экендигин далилдегиле.

№

Жалпылагыч сөз

1

Мисал

Жалпылагыч сөз бир өңчөй мүчөдөн мурун келсе, ...

2

Жалпылагыч сөз бир өңчөй мүчөдөн кийин келсе...

Оюнда биринчиликти ээлеген балдар үчөө : Аман, Арсел, Атай.

Аман, Арсел, Атай - үчөө оюнда биринчиликти ээлеген балдар.

Коментарий: жалпылагыч сөз бир өңчөй мүчөлөрдү жалпылап көрсөтөт жана алар кайсы сүйлөм мүчөсүнүн милдетин аткарса, так ошол милдетти аткарат.

4-тапшырма:

А) Сүйлөмдүн баш мүчөлөрү кайсылар?

Б) Кайсы учурда ээ менен баяндоочтун ортосуна сызыкча белгиси коюлат?

№

Ээ

1

Атооч жөндөмөдө турган зат атооч

Баяндооч

Мисалдар

Ээнин милдетин шилтеме ат атоочтор

Атооч жөндөмөсүндөгү зат атооч

Үй- бүлө -кичинекей мамлекет.

Атоочтук же жак мүчө уланган зат атооч сөздөр

Атооч жөндөмөсүндөгү зат атооч аткарат

Алыкул Осмонов - чыгаан акын.

Жак мүчөлөрү уланган зат атооч же заттык мааниде колдонулган сөздөр

Бул-биздин айыл.

Бир кылым-бир роман: жылдар-барак, айлар-сүйлөм, күндөр-сөз.

Ал-Мекен сакчысы

Алтын билим өнөрдүн, сүтүн берген –мугалим.

Ийгиликтин дарагы-талант, суусу-эмгек.

Кыймыл атооч

2

Атооч жөндөмөсүндөгү зат атооч,

Зат атооч

3

Перзентти тарбиялоо-жооптуу милдет.

Зат атооч же затташкан сын атооч

4

Жак мүчө уланган зат атооч

Ынтымактуулук-бул күч, ынтымактуулук-бул жашоо.

5

Атоочтук

Жаз-талаа көрк+ү, өнөр-талант

Атооч жөндөмөсүндөгү затташкан сын атооч

көрк+ү, эмгек -адам көрк+ү.

Адам үчүн табылгыс дары -күлкү, бирок ал эч жерде сатылбайт.

Зат атооч

6

Атооч жөндөмөдө турган зат атооч же ат атооч

Сунуш кылган-атам, аткарган-мен

Атооч жөндөмөдөгү кыймыл атооч

Атоочтук

7

Наадандыктын белги+си-жакшылыкты унутуу.

Сан атооч, зат атооч

Атооч жөндөмөдөгү атооч сөздөр.

Буйру+ган-ал+ар, чурка+ган-кал+ар.

Атооч жөндөмөдө турган, заттык мааниде колдонулган сан атооч

Бил+ген+и-беш, билбе+ген+и-он беш

Алты жерде алты-отуз алты.

Экскурсияга баруучулар- он беш.

Комментарий: ар бир учурду түшүндүрүүдө мисалдарды бирге талкуулоо зарыл.

5-тапшырма:

А) Төмөнкү сүйлөмдөргө грамматикалык талдоо жүргүзгүлө.

Б) Ээ менен баяндоочтун кайсы сөз түркүмүнөн жасалгандыгын байкагыла.

В) Кайсы учурда сызыкчанын коюлбагандыгын түшүндүргүлө.

Мисалдар: 1. Бала-бул гүл, ал эми аны гүл кылып өстүрүү-ата-эненин милдети.

2. Жашоонун күзгүсү-көркөмдүк, көркөмдүктүн күзгүсү-бул

түбөлүктүүлүк.

3. Өсө турган баланын ата+сы-акыл, эне+си-эмгек, коңшу+су-

талант, минген тулпар+ы үмүт болот.

4. Уйку –жымжырттык, эмгек –күрөш, тирүү адамга экөө тең керек.

6-тапшырма:

А) Жөнөкөй жана жалаң сүйлөмдөрдөгү сызыкчанын коюлуш себебин байкагыла.

Б) Интонациянын маанисине көңүл бургула:

№

Жөнөкөй жана жалаң сүйлөмдөр

1

Мисалдар:

• Картошка-экинчи нан.
• Билим-келечекке көпүрө.
• Үй-бүлөнүн ишеничи-ошол.
• Бала-бакыт, ырыскы жана кут.
• Дүйнөнүн чырагы-билим. Илимдин эң улуусу-адам өстүрүү.

(Т.Сыдыкбеков)

Комментарий: берилген сүйлөмдөргө класс менен бирге грамматикалык талдоо жүргүзүү балдардын тема боюнча түшүнгөн материалын практикада бекемдоого жардам берет.

7-тапшырма:

А) Кайсы учурда сызыкча белгиси коюлбайт, байкап салыштыргыла.

Б) Мисалдардын негизинде эсиңерге тутуп, жазуу кебинде пайдалангыла.

№

1

Сызыкча коюлуп жазылган сүйлөм

Сызыкча коюлбайт жазылган сүйлөм

Уй баласы –музоо

Көп чекиттин ордуна жардамчы сөздөрдү коюп, сүйлөмдөрдү сызыкчасыз жазгыла.

2

Уй баласы музоо болот

Маанисин түшүндүрүп бергиле.

Ар бир ойчулдун улуу сөзү-улуу китеп.

Уй баласы музоо экен.

Ар бир ойчулдун улуу сөзү улуу китеп...

Уй баласы музоо тура.

Уй баласы музоо го

Ар бир ойчулдун улуу сөзү улуу китеп...

Ар бир ойчулдун улуу сөзү улуу китеп...

Уй баласы музоо эле

Уй баласы музоо беле?

Ар бир ойчулдун улуу сөзү улуу китеп...

Ар бир ойчулдун улуу сөзү улуу китеп...

Уй баласы музоо бекен?

Ар бир ойчулдун улуу сөзү улуу китеп...

Уй баласы музоо чыгар. ж.б.у.с.

Ар бир ойчулдун улуу сөзү-улуу китеп.

Комментарий:

Окуучулар сызыкча белгиси кайсы учурда коюлбайт, ал эми кайсы учурда коюлуп жазыларын практикада бекемдешет.

Китеп менен иштөө:

Таблицага таянып, көнүгүүнү аткаргыла.114-бет, 147-көнүгүү

8-тапшырма:

Төмөнкү жаныбарлардын балдарынын аталышын туура жайгаштыргыла

№

1

Жаныбардын аты

Кайчылаш туташтыргала

Төө баласы-

2

3

№

Түлкү баласы-

Бээ баласы-

4

Баласынын аты

Уй баласы-

Күчүк

5

Борсолдой

6

Кой баласы-

Улак

Аюу баласы-

7

чөндөлөй

8

Суур баласы-

9

Мышык баласы-

Мый

Бото

10

Кашкулак баласы -

11

Бөрү баласы-

музоо

12

Козу

Ит баласы-

бачики

Эчки баласы-

мамалак

бөлтүрүк

кулун

Комментарий:

Тапшырманы аткаруу менен окуучулар ээ, баяндоочтун ортосундагы сызыкчанын гана коюлушун эмес, жаныбарлардын балдарынын аталышын да так ажыратууга үйрөнүшөт.

Баалоо баракчасы аркылуу ар бир окуучунун иши бааланат.

Үй тапшырмасы: 148-көнүгүү, грамматикалык талдоо.