Фосфор тыңайтқыштарының құрамы

фосфор тыңайтқыштарының құрамы,алынуы,қасиеттері және қолдану ерекшеліктері.

Жоспар

1.Кіріспе

2.Негізгі бөлім

2.1 Фосфор тыңайтқыштары,оларды алу жолдары құрамы мен қасиеттері қолданылуы және тыңайтқыштың топырақпен әрекеттесуі.

2.2 Фосфор тыңайтқыштарының тиімділігін арттыру.Топырақ құрамындағы фосфор қосылыстары және олардың өзгеруі.

3.Қорытынды

4. Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Фосфор өсімдік тіршілігіне аса қажетті элементтің бірі болып саналады.Кезінде орыс оқымыстысы А.ЕФерсман «Фосфор-тіршілік пен ақыл-ой элементі»,деген.Өсімдік организіміндегі синтездеу процесі мен зат алмасудың көптеген сатысы фосфор қышқылының қатысуымен өтеді.Әсіресе әр түрлі органикалық қосылыстар құрамында енетін фосфордың маңызы зор.Солардың ішінде нуклеин қышқылдарын бірінші орынға қоюға болады.Нуклеин қышқылының екі түрі де РНК (рибонуклеин), ДНК (дезоксирибозануклеин) ақуыздың синтезделуі өсіп-өнуі,тұқым қуалаушылық сияқты тіршілік әрекетінің ең маңызды процестеріне қатысады.Олар өсімдіктің барлық мүшелері мен клеткаларында кездеседі.Көпшілік өсімдіктің жапырақтары мен сабақтарында нуклеин қышқылының мөлшері 0,1-1,0 % дейін жетеді.Жас жапырақ пен өркеннің өсу нүктесінде нуклеин қышқылының көне жапырақ пен сабаққа қарағанда көбірек болады.

Фосфордың органикалық қосылыстарында нуклепротеидтерді-ақуыздың фосфор қышқылымен қосылысын жатқызуға болады.

Олар биохимиялық реакцияның өтуін жылдамдатады және клетка ядросының бөлінуіне қатысады.

Фосфор өсімдікте фосфоридтер,фитин, қант фосфаты сияқты қосылыстар құрамында да кездеседі.Фитин кейбір ауыл шаруашылық дақылдарының тұқымдары мен вегетативтік мүшелерінің құрамында да фосфор қосылыстарының арасында мөлшері жағынан бірінші орын алады.

Мысалы; майлы дақылдарда 1-2%, астық дақылдарының тұқымдарында 0,5-1% фитин болады.Фосфор өсімдіктер жүретін түрлі бисинтез процестерін жүзеге асыру үшін ,көп энергия бөліп шығаратын қосылыстар құрамына енеді.Олардың ішінде ең маңыздысы АТФ болып саналады.

Өсімдікте фосфор шамалы мөлшерде түрлі минералдық қосылыстар түрінде кездеседі.Оған негізінен орта фосфор қышқылының тұздары жатады.Өсімдік организімінде фосфор көптеген процестерге қатысады .

Өсімдіктегі көмірсулардың синтезделуі мен ыдырауы фосфордың қатысуымен өтеді.Өсімдік организімінде фосфор қышқылы азотты заттардың алмасуында ерекше рөл атқарады.Мұнда нитратты азоттың аммиакқа дейін тотықсыздануы үшін фосфор қышқылы қажет.Фосфор өсімдікте оның барлық мүшелерінде кездеседі.Ол азот сияқты өсімдіктің жеміс беретін мүшесінде көп,ал қосалқы өнімде аз болады.Фосфорды өсімдік көбінесе өзінің бастапқы өсу кезінде аса қажет етеді.Бұл кезеңдегі фосфордың жетіспеушілігін қосымша қоректенудіру есебінен толықтыруға болады деп ойлаудың пайдасы жоқ.Жалпы фосфор жетіспесе өсімдіктің сабағы мен жапырақтарының өсуі баяулайды, тұқым салмайды.

Фосфор тыңайтқыштары,оларды алу жолдары құрамы мен қасиеттері қолданылуы және тыңайтқыштың топырақпен әрекеттесуі.

Фосфор тыңайтқыштары құрамында фосфор элементі кездесетін кендерден өндіреді.Фосфор кендері құрамындағы фосфор мөлшеріне қарай: өте жоғары,жоғары,орташа,кедей,өте кедей,фосфорлы тау жыныстары болып бөлінеді.Фосфорит шығу тегіне қарай апатит және фосфорит деп ажыратылады.

Фосфорит құрамына қоспа ретінде кварц,халцедон,кальцит,доломит,глаукомит және органикалық заттар кіреді.

Фосфориттің ірі кендері Жамбыл –Қаратауда,Ақтөбе обылысында тараған.

Фосфорит фосфор тыңайтқыштарын,фосфор қышқылы мен оның тұздарын өңдеуде пайдаланылады.Фосфор тыңайтқыштары әртүрлі еріткіштерде еру дәрежесіне қарай үш топқа бөлінеді.Суда еритін фосфор тыңайтқыштары (жай суперфосфат,қос суперфосфат,байытылған суперфосфат,суперфос)

Суда ерімейтін бірақ әлсіз қышқылдарда еритін фосфор тыңайтқыштары (преципитат,фторсызданған фосфат,томасшлак,балқытылған магний фосфаты,фосфатшлак,термофосфаттар).

Фосфор тыңайтқыштары жіктеу

1.Жай суперфосфат

1.Преципитат

Са (Н 2 РО 4 ) 2 -16-20% Р 2 О 5

(5-5,5% H 3 РО 4 , 40%гипс)

Са НРО 4 *2Н 2 О-25-35% P 2 O 5

2.Қос суперфосфат

2.Томасшлак

Са (Н 2 РО 4 ) 2 -45% Р 2 О 5

Са 4 Р 2 О 9, 14 % Р 2 О 5 кем емес

1.Фосфорит ұны

25-35% P 2 O 5 Биік сорт

(2,5%дейін Н 3 РО 4 )

3.Суперфос-38-40%

25-35% P 2 O 5 Бірінші сорт

3.Термофосфоттар

4.Фторсызданған фосфаттар

P 2 O 5

Сода және поташпен балқытылған фосфориттер

25-35% P 2 O 5 Екінші сорт

Са 3 (РО 4 ) 2 -28,32% Р 2 О 5

2.Вивианит(батпақ рудасы)

Темірдің фосфорқышқылды тотықсыз тұзы

Fe 2 (PO 4 ) 2 * 8H 2 O -28% P 2 O 5

Суда еритін фосфаттар

Суда ерімеитін фосфаттар

Суда және әлсіз қышқылда ерімеитін фосфаттар

Фосфор тыңайтқыштары

Апатит- түссіз,жасыл немесе сары-жасыл түсті минерал,фосфорит-кальций фосфаттарына аса бай шөгінді тау жынысы.Аморфты немесе кристалды болып келеді.

Фосфор тыңайтқыштары топырақтың органикалық және минералдық бөліктерінің

Қосылыстарымен түрлі реакцияларға қатысатын болғандықтан олардың құрамындағы фосфор қышқылы өте баяу жылжиды.Сонымен қатар топыраққа еңгізілген жеңіл еритін және қиын еритін фосфор тыңайтқыштары өзгерістерге ұшырайды.Өзгерістердің бағыты мен қарқыны топырақ пен тыңайтқыш қасиетіне байланысты өтеді.Мысалы қышқыл топырақта ,фосфорит ұны мен жай суперфосфаттың өзгеруі бір – біріне қарама-қарсы бағытта жүреді.

Мұндда топырақтың қышқылдығының әсерінен фосфорит ұны өсімдікке сіңімді күйге,ал суперфосфаттың фосфор қышқылы,керісінше,нашар еритін түрге ауысады.Тағы бір ерекшелігі жәй фосфор тыңайтқыштарының өзгеруі топырақтағы биологиялық,химиялық,физикалық-химиялық процестрге де тәуелді.Биологиялық процестер топырақтың фосфат режиміне екі жақты әсер етеді.Атап айтқанда,микроорганизмдер өсімдікке сіңімді фосфор қышқылын байланыстырумен қатар қиын еритін қосылыыстардың фосфорын өсімдікке сіңімді түрге ауысуына ықпал жасайды.Алайда фосфордың биологиялық жолмен сіңірілуі уақытша болатын құбылыс.Себебі микроорганизмдердің денесі ыдыраған соң бөлінген фосфор қышқылы химиялық және физикалық-химиялық процестерге қатысады .

50 Қажет емес " width="640"

Карбонатты топырақты жылжымалы фосфор мөлшеріне қарай топтастыру(Мачигин бойынша анықтау)

Өте төмен

Қамтамасыз ету

дәрежесі

Төмен

1кг топырақтағы жылжымалы фосфор мөлшер,

мг

Тыңайтқыш қажет

Өте жоғары

5,1-15

Орташа

Көтеріңкі

15,1-1,25

Жоғары

ету дәрежесі

Орташа

25,1-35

Жоғары

Төмен

35,1-50

Өте жоғары

Өте төмен

50

Қажет емес

200 Өте төмен Қажет емес " width="640"

Топырақ құрамындағы жылжымалы фосфор мөлшеріне қарай топтастыру(Чириков бойынша анықталған)

Өте төмен

1кг топырақтағы

Қамтамасыз ету

Төмен

дәрежесі

жылжымалы фосфор мөлшері,мг

Тыңайтқыш қажет ету дәрежесі

21-50

Өте жоғары

Орташа

51-100

Жоғары

Көтеріңкі

101-150

Жоғары

Орташа

Төмен

151-200

Өте жоғары

200

Өте төмен

Қажет емес

Топырақ құрамындағы фосфор қосылыстары және олардың өзгеруі.

Фосфор тыңайтқыштарының тиімділігін арттыру.

Топырақтағы фосфор мөлшері оның гранулометриялық құамы мен органикалық заттардың қорына байланысты ,0,01-0,2% аралығында болды.Топырақтың үстіңгі қабатында төменгі қабатқа қарағанда фосфор көп кездеседі.Бірақта топырақтағы жалпы фосфор қорының аз бөлігі ғана өсімдікке сіңімді түрде болады.Сондықтан фосфордың жалпы мөлшері ,бұл элементпен өсімдіктің қамтамасыз етілу дәрежесін білдірмейді.

Топырақта фосфор түрлі органикалық және минералдық қосылыстар құрамына енеді.Фосфордың бұл екі қосылыстарының мөлшері және арақатынасытопырақ түріне қарай өзгеріп тұрады.

Органикалық фосфаттар негізінен топырақтың қарашіріндісінде шоғырланған.Орменды далалық аймақ топырақтың қарашіріндісінде шоғырланған.Орманды далалық аймақ топырақтарының қарашіріндісінде 1,78-2,46 %,қалың қабатты қара топырақ қарашіріндісінде -0,81-1,25 % кәдімгі қара топырақ қарашірінді құрамында 0,90-1,27 %, сілтісізденген қара топырақ қарашіріндіде 1,10-1,43 % ,ал қара қоңыр топырақ қарашіріндісінде 0,97-1,30 % болады.

Топырақтың 0-20см қабатындағы фосфор қоры

Топырақ

Р 2 О 5 қоры т/га

Жалпы

Күшті күлгінденген

Органика-

2,6

Орташа күлгінденген

лық

Минерал-

0,7

2,3

Орманды дала

1,9

Фосфор қосылыстарының пайыздық үлесі

Органика-лық

дық

Қалың қабатты

0,7

2,5

26,9

Минерал-дық

Қара қоңыр

4,4

қара

1,1

1,6

73,1

1,6

Боз

1,4

30,4

3,6

69,6

2,8

0,9

44,0

4,2

0,6

56,0

34,9

2,7

25,0

65,1

3,6

75,0

14,2

85,8

Сонымен қатар фосфордың органикалық қосылыстарына нуклопротеидтер,нуклеин қышқылдары,қант фосфаттары,фитин,фосфатидтер жатады.Органикалық фосфордың біраз бөлігі микроорганизімдер плазмасында да болады.

Қарашірінді және т.б органикалық заттардың ыдырауынан түзілген суда еритін фосфор топырақта қорланып қалмайды.Оны өсімдік пайдаланады және химиялық,физикалық-химиялық,биологиялық жолмен топырақ сіңіреді.

Органикалық фосфаттардың ыдырауы топырақтағы биологиялық процестердің өту қарқынына байланысты.Құрамында органикалық заттардың ыдырауынан пайда болған сіңімді фосфордың 0,2-0,3% өсімдіктің қоректенуі үшін жеткіліксіз болады.Өйткені ол топырақтағы микроорганизмдердің қоректенуінен артылмайды.

Топырақта минералды фосфаттар кальций,магний.алюминий,темір тұздары түрінде кездеседі,яғни олардың құрамын топырақтың сіңіру кешенініндегі катиондар анықтайды.

Біздің республикамызда ауыл шаруашлығымыздың ауыл шаруашылығында фосфор тыңайтқышы басқа тыңайтқыштарға қарағанда көбірек қолданылады.ауыл шаруашылығы дақылдарына арналған фосфор тыңайтқышының қолайлы мөлшерін пайдалану,өсімдіктің бүкіл вегетатциялық дәуірінде фосфор элемнетімен қоректенуін жақсартады.Сөйтіп өнім жоғарлайды және оның сапасы артады .Қазіргі кезде топырақтың фосфор қорын молайтудың ең басты әдісі – фосфор тыңайтқышын қолдану болып саналады.Ауыл шаруашылығы дақылдарының фосфорды пайдалануы.Төмен дәрежеде,атап айтқанда,өсімдік бірінші жылы минералдық тыңайтқыштың құрамындағы фосфордың -10-12 % пайдаланылады.Фосфор тыңайтқышының тиімділігі топырақтың жылжымалы фосформен қамтамасыз етілуі деңгейіне байланысты өзгереді.Топырақты агрохимиялық зерттеудің мәліметтерін пайдалана отырып,фосфор тыңайтқыштарын қолдану оның тиімділігінің артуына ықпал етеді.Ол үшін жылжымалы фосфор мен жоспаоланған өнім деңгейіне сәйкес берілетін тыңайтқыш мөлшеріне түзету еңгізіледі.

Қорытынды

Қоршаған табиғи ортада зиянды қалдықтардың түзілуінің негізгі көздерінің бірі – химия өнеркәсібі екендігі белгілі. Соның ішінде фосфор өндірісінің қалдықтарының табиғи ортаға, адам мен жануарлар ағзаларына және өсімдіктер дүниесіне зиянды әсерін тигізіп отырғанын айтпай кетуге болмайды. Фосфоритті шикізатты өндіру және өңдеу жұмыстары қоршаған ортаға кері әсер ете отырып, онда қалыптасқан экологиялық байланыстарды бұзады. Бұл өзгерістер әртүрлі жағдайда қоршаған табиғи ортаға зиянды әсерін тигізеді. Соның ішінде, ең маңыздысы жер асты және жер үсті суларының ластануы . Су нысандарына үлкен қауіп төндіретін минералданған ағызынды сулар және олардың құрамындағы фосфорлы және фторлы қосылыстар мен жер асты суларының ластануы берілген нормадан 3-4 есе артып отыр. Жер қорларының жағдайына әсер етуі бойынша жерді рекультивациялау мүмкін болмайды, себебі, ашылған жыныстардың құрамында уранның, фосфордың радиоактивті қосылыстардың болуы, топырақты тек ластап қана қоймай, биосферадағы тірі заттар жүйесінің алмасу механизмін де бұзады. Фосфатты шикізатты өңдеудің негізгі мәселелерінің бірі – фтордың зиянды әсері. Бұл фтордың аз ерігіш түрде болатындығын растайды және эндемикалық флюороздың дамуына мүмкіндік жасайды.

Пайдаланылған әдебиеттер

• Р.Елешев,А.Бекмағанбетов «Ахрохимия» Алматы 1989 ж

• Р.Елешев,Т.Смағұлов,Б.Бәсібеков,Ә.Балғабаев «Агрохимия практикумы» Алматы 1995 ж

• Е.Елешев,Т.Смагулов «Агрохимия»Алматы 1997 ж\

• Р.Елешев,Ж.Елемесов,ҚМұхамедкәрімов «Топырақтану практикумы» Алматы 2006 ж

Назар аударып тыңдағандарыңызға рахмет!!!