Саха суруйааччыларын айымньыларыгар даҕааһын аат туттуллуута

МБҮӨТ “Н.С. Тарабукин аатынан Улахан-Чыыстай орто оскуолата”

Муома улууһа, Сааһыыр нэһилиэгэ.

Саха уустарын айымньыларыгар даҕааһын аат туттуллуута

(Н.Е. Мординов – Амма Аччыгыйа “Аймалҕан”, Д.К. Сивцев – Суорун Омоллоон “Аанчык”,

С.С. Яковлев – Эрилик Эристиин “Кэриэс туолуута”)

Толордо: 8 кылаас үөрэнээччитэ

Айлаана Громова

Салайааччы: саха тылын

уонна литературатын учуутала

Захарова Татьяна .Васильевна

Мин бу үлэм тематын анаан-минээн сахабыт тылын баайын, үүтүн-сүөгэйин саҥа чааһа - даҕааһын аат илдьэ сылдьар диэн көрөммүн ырытан көрөргө холоннум. Саха литературатын уран тыл уустара Семен Степанович Яколвлев - Эрилик Эристиин, Николай Егорович Мординов -Амма Аччыгыйа, Дмитрий Кононович Сивцев - Суорун Омоллоон буолаллар. Кинилэр даҕааһын ааты хайдах тутталларын сэргээн чинчийэргэ быһаарынным.

Ол курдук, Эрилик Эристиин «Кэриэс туолуута” сэһэнин, Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйа «Аймалҕан”, Дмитрий Кононович Сивцев – Суорун Омоллоон «Аанчык” кэпсээнин чинчийэн көрдүм.

Хаачыстыба уонна сыһыан даҕааһын арааһын көрдөөтүм. Өссө эбии айылҕа ойуулааһына, киһи идэтин, таҥаһын ойуулуур, хайааһыны быһаарар, паараласпыт уонна этиигэ субуруччу киирэр даҕааһыннары бэлиэтээтим. Саха уустара чулуу айымнньыларын даҕааһын аат арааһыгар арааран ырытыыбын оҥордум. Төрөөбүт тылы үөрэтии уонна саха литературатын үөрэх кинигэтигэр киирбит айымнньылары орто сүһүөх үөрэх кинигэтин туһанным.

Бастакынан, С.С. Яковлев - Эрилик Эристиин «Кэриэс туолуута» сэһэнэ. Бу сэһэнин иһин бастыҥ уус-уран айымньыга литературнай күрэххэ биһирэбили ылбыта. Саҥа киһи үүнүүтүн көрдөрбүт айымньыта. Гражданскай сэрии темата, бастакы холбоһуктааһын хартыыната ойууланар. Эрилик Эристиин айымньытыгар биирдиилээн этиигэ аттарыллыбыт даҕааһын ааты киллэрэн туттарын алта этиигэ бэлиэтээтим (3,5,.7,8,11). Айымнньытыгар туттуллар да5ааһыннар: аат тылы быһаарар хаачыстыба даҕааһыннара (сон, киһи,ат, дьон, сэбэрэ, сирэй); төрүт даҕааһын аат (кыараҕас); ааттыйбыт (кырдьаҕас, кыһыллар, ыраахтааҕы); ааттартан, туохтуртан үөскээбит (ы(гас) ылыгас, булугас);паараласпыт(эдэр-сэнэх, киэҥ-кэтит);толору суолталаах, соҕотоҕун туттуллубат даҕааһыннар (эргэ-урба).

Иккиһинэн, саха прозатын биир чулуу айымньытынан Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйа “Аймалҕан” сэһэнэ буолар. Манна ураты миэстэни айылҕа ойуулааһына ылар. Аар тайҕаны, кыһыҥҥы айылҕаны биир күдьүстүк, сиһилии туойар уонна төрөөбүт дойдутун баайын –дуолун, күүһүн-күдэҕин көрдөрөр.

Үсүһүнэн, Дмитрий Кононович Сивцев – Суорун Омоллоон – саха сэбиэскэй суруйааччыларын бастакы көлүөнэлэриттэн 21 үйэҕэ тиийсибит суос-соҕотох аарыма, ытык кырдьаҕас. Кини «Аанчык” кэпсээнэ кылгас кээмэйдээх, судургу этиилэрдээх гынан баран киһи ойуулуур- дьүһүннүүр тылларынан ааҕааччы дууһатын таарыйар, долгутар лирическэй айымньы. Тапталы, сырдык ыраас иэйиини өйдөөбөт буолуу общество итэҕэс көстүүтэ буоларын көрдөрөр.

Бу үс суруйааччылар айымньыларын ырытан көрөммүн маннык түмүккэ кэллим:

Саха тылын саамай баай саҥа чааһын -даҕааһын ааты уус-уран айымнньыга бу үс суруйааччыларыттан Амма Аччыгыйа (96 )уонна Эрилик Эристиин(94) туттар эбит. Николай Егорович Мординов барамайы, хайааһыны быһаарар, биир этиигэ субуруччу икки даҕааһыны киллэрэн уустаан-ураннаан биэрэр. Кэпсэтии тылыгар туттуллар даҕааһыннар бааллар: кыра хара дьон; бар дьон; чугастааҕы; кутаа уот; киэҥ халлаан;

Семен Степанович Яковлев үксүн герой уобараһын арыйыыга, мэтириэти ойуулааһыҥҥа туттар уонна паараласпыт даҕааһыны элбэхтэ туттар. Эрилик Эристиин атын түгэннэргэ быстахтык да көстөн ааһар геройдарын майгыларын итэҕитиилээхтик тыл көмөтүнэн сатаан биэрэр. Онтон Суорун Омоллооҥҥо инники ырыппыт суруйааччыларбыттан хайааһыны быһаарыыга (23) уонна хаачыстыбаны бэлиэтиир(9) саамай элбэх даҕааһын баар, туттар. Этиигэ хас да даҕааһын ааты туттан, ааҕааччы харахха бу көрөн олорорун курдук кырааскалаан-ойуулаан биэрэр: уонна им-ньим, ылы-чып, сып-сымнаҕас, сөп-сөрүүн. Аһыылаах, таптыыр доҕорун куоттарбыт киһи туой, сылдьарын былаһын тухары, бу дойдуга булуох курдук, кинини, кини курдугу көрдүү сылдьар идэлээх.

Суруйааччылар айымнньыларыгар даҕааһын аат-саҥа чааһын чинчийбит түмүкпэр, тыл ойуутун-кырааскатын айар дьоннорбут даҕааһын ааты туттаннар ааҕааччыны ааҕыы туспа эйгэтигэр көтүтэллэр эбит диэн итэҕэйдим.

Билиҥҥи уонна кэлэр ыччат саҥарар саҥабытыгар даҕааһын аат эгэлгэ халыыбын туттар буоллахпытына сахабыт тыла сүтүө- симэлийиэ суоҕа. Сахалыы саймаархай тыллаах буолуоҕуҥ!

Туһаныллыбыт литература:

1. И.П. Винокуров, Г.И. Гурьев, М.М. Попова, Г.Г. Торотоев. Үөрэх кинигэтэ. Даҕааһын аат-2016. 84-105сс.

2. М.Т.Гоголева, Төрөөбүт литература 8 кыл. үөрэх кинигэтэ, Бичик, 2016-160-204сс

3. Поликарпова Е.М. . Саха литературата.: 10 кылааска үөрэнэр хрестоматия-2003с. 307-335сс

4. Шишигина В.Р. , Саха литературата: 9 кыл. үөрэнэр учебник-хрестоматия, 2008с. 340-344сс.

5. У.М. Флегонтова. Литература кэрэһиттэрэ. 10-11: хрестоматия. Эрчимэн. Кини олоҕо хорсунтан хорсун быһыыны оҥоруу- 96с