Урок по башкирской литературе в һ классе "Кинзя"

"62би2тт2н д2рес эшк2ртм23е

8 –се класс

Тема= ;.Ибра3имов «Кинй2» романы

Ма7сат= 292р6е8 060г0н 16л2штере162рен тикшере1, Кинй2 образын асыу,уны8 тормош юлын, эшм2к2рлеген 0йр2не1, 292р6е8 идея й0км2тке3ен билд2л21+ 30йл21 телм2рен 19тере1+ тыу4ан илг2, ерг2 30й01, тарихи ш2хест2рг2 х0рм2т, милли 4орурлы7, тарих7а 7ы6ы73ыныу, 3ау-с2л2м2т тормошта й2ш21 тел2ге т2рби2л21.

Йы3азландырыу= автор портреты, Кинй2 портреты, Кр29ти2нд2р 3у4ышы карта3ы, БР карта3ы, ике томлы китап, ;.Х0с2йенов«Ил азаматтары», магнитофон, аудиокассета, 31662р я6ыл4ан карточкалар.

Д2рес барышы=

Ойоштороу м2ле. Танышыу.

- №аумы3ы4ы6/ Ултыры4ы6.

Д2рес ва7ыты етте.

№е66е, 3иге6енсел2р6е,

У7ытыр с242т китте.

Эльвира атлы булам,

Х2бибулла 7ы6ымын.

"бй2лилде8 т0нья4ынан,

А3ылай6ан буламын.

№ынатма4ы6 был д2рест2,

"16ем, тырыш булы4ы6.

Белг2н 32р бер н2м2не

"йтм2й 3ис 7алдырма4ы6.

-Та7та4а и4тибары4ы66ы й1н2лтеге6. №е6 ун 3иге6енсе быуатта4ы баш7орт ихтилалдарыны8 и8 6уры3ы 32м 3у84ы3ы – Кр29ти2нд2р 3у4ышыны8 карта3ын к1р23еге6. Дон казагы ет2кл2г2н был азатлы7 0с0н к0р2шт2 Р2с2й6е8 к0нсы4ыш Европа 0л0ш0нд2, Урал, Себер, ?а6а4стан сикт2ренд2 й2ш2г2н халы7тар6ы8 бары3ы ла тиерлек 7атнашты. " кем был 3у4ышты ет2кл2й/ёПугачевЁ

-" баш7орттар6а кем ет2ксе бул4ан/ёС.ЮлаевЁ

-234 Пугачев полковнигыны8 114-е уры9тар6ан бул3а, 70-т2н арты4ы баш7оттар6ан ине. Улар ара3ында ?аранай Моратов, Юлай А6налин, ?ас7ын №амаров, Яман3ары Яппаров, "либай Мыр6а4олов, Батыр7ай Иткинин, №ел213ен Кинзин… Былар 4ынамы, Кинй2 Ары9ланов й060нд2 32мм2 баш7орт, мари, татар, сыуаш, миш2р 3.б. халы7тар6ы8 полктарынан хасил оло 42ск2рг2 баш атаман, Урал аръя4ы баш7орт яугир6арына баш Ба6ар4ол Юнаев фельдмаршалы, Юламан генералы, данлы7лы Салауат Юлаев бригадиры.

Теманы асыу.

-Ни 0с0н б0г0нг0 262би2т д2ресен тарихи к162те162р62н башланым ик2н/

-Д0р09. Бе6 3е66е8 мен2н ;2ли Ибра3имовты8 «Кинй2» романынан бирелг2н 060кт0 16л2штереп б0тт0к. Б0г0н д2рест2 ошо 292р буйынса белемд2реге66е д0й0мл2штереп, уны8 идея-тема3ын асы7лап, т0п образды8 3ы6аттарын асырбы6. Д2фт2р62р6е асып, б0г0нг0 датаны, теманы я6ып 7уйы4ы6.

-Баш7орт хал7ыны8 1тк2не данлы, к1п яу-3у4ыштар6ан тора ти32к т2 я6ы7 булма9. Ни 0с0н ата-бабаларыбы6 ихтилалдар4а йыш к1т2релг2нд2р ик2н/

- 1572, 1582, 1616, 1645, 1662-1664, 1681-1684, 1704-1711, 1735-1736, 1737-1738, 1739-1740, 1755-1756, 1773-1775, 1835 йылдар6а4ы к0р2ш даталары к1п н2м2 30йл2й, 2лбитт2. К1пме халы7 7ырыл4ан да, к1пме 7ан 7ойол4анын 16еге6 62 а8лай3ы4ы6. Баш к1т2рм29 т2 ине баш7орттар, к1п 3анлы 32м 7ай са7 м242н23е6 3алымдар улар6ы к0р2шк2 эт2рг2н= м292л2н, ун 3иге6енсе быуат башында х0к1м2т в2килд2ре етмеш ике т0рл0 3алым талап итк2нд2р – 32р кешене8 к16 т090н2 7арап айырым т1л21ё7ара бул3а ун ике тин, 3оро бул3а- д1рт тинЁ, м2сет, йорт, мунса, балы7 тотоу урындары, то6ло к1лд2р булып та, то66о лавкалар6ан 3атып алыр4а бурыслы бул4ан баш7орт.

-И92п3е6 ихтилалдар ет2ксел2рен х26ерге баш7орт балалары бел2 мик2н/ ё?ара3а7ал, Алдар, К1сем, Батырша, Салауат ЮлаевЁ

-Шулар6ы8 и8 билд2ле3е кем/

- Й2шл2й батыр 32м ша4ир, 42йй2р яу башлы4ы, Пугачевты8 то4ро полководецы Салауат Юлаев7а б2хетле 0л0ш тей6е= уны8 тура3ында ф2нни китаптар, романдар, пьеса, опералар я6ылды, 32йк2лд2р 7уйылды, фильмдар т0ш0р0лд0, халы7 ижадынжа к1п 292р62р 3а7лан4ан, тарихыбы66а, рухи тормошобо66а ба6ы7 урын алды. " бына Кр29ти2нд2р 3у4ышыны8 ар6а7лы идеологы, Пугачевты8 у8 7улы, милли полктар6ы8 баш атаманы Кинй2 Ары9лановты8 тормошо 32м эшм2к2рлеге тура3ында ту4ан хал7ы о6а7 белм2й й2ш2не. Кем уны8 образына т21гел2р62н булып 0нд2ш2 ик2н/

-"лбитт2, ;2ли Ибра3имов. Ни0с0н/

- "92р6е ул ун йылдан ашыу ва7ыт дауамында я6а . Ни 0с0н автор4а шулай к1п ва7ыт к2р2к бул4ан/

-Тарихи м24л1м2тт2р6е тикшерм2йенс2, ентекле эш ат7армайынса, автор тарихи 292рг2 3ис т2 тотона алмай. !кенеск2 7аршы, хо6ай я6ыусы4а о6он 41мер бирм2г2н шул, ул Кинй2 Ары9лановты8 тик ихтилал4а тиклемге тормош юлын я6ып 0лг0р2, 2 Кр29ти2нд2р 3у4ышын я7тыртып 0лг0рм2й. "92р ике китаптан тора."лбитт2, тулы3ынса у7ы3а4ы6, 3е6 тарихты б0т0нл2й икенсе я7тан асаса73ы4ы6. Ф2нни ниге662 я6ыл4ас, бер а6 у7ыуы ла ауыр4а т0ш0р, л2кин 6урай4ас, у7ымыйса 7уйма4ы6.С0нки 32р баш7орт 1тк2нен белерг2 тейеш.

"92р6е8 й0км2тке3е мен2н эш.

-" х26ер 3е6 16л2штерг2н 060кт08 й0км2тке3ен2 к1с2йек. Мин 3е6г2 30йл2мд2р бир2м, 3е6 улар6ы8 д0р09м0, ю7мы ик2нлеген билд2л2рг2 тейеш3еге6. - ,+ билд2л2рен 7уйы4ы6.

"92р буйынса 30йл2мд2р=

1Ё Ауылды8 т1б2н осонда икенсе 7ойон к1т2релде.

2) Килм2к абыз д2рест2р6е ва7ытында 1тк2р2.

3) Драгун роталары ла, баш7орт яусылары ла бик ны7 7ырылды.

4) Кириллов халы7 илсел2ре мен2н 30йл2шеп т2 торманы, й1нл2п ты8ламаны ла.

5) Ары9лан батыр Кирилловтан 7ала, 72л42 3алдыртма97а тиг2н 7арашта.

6) Урусов, 1740 йыл4ы яу ба9тырыл4ас, Ары9ланды улдары мен2н 7уна77а са7ыра.

7) Ары9лан ?он7ас с2с2нде, Урусов мен2н 30йл2шеп, тот7ондан сы4арыр4а тел2й.

8) Язаны к1рг2нд2н 3у8, Кинй2 ауырыу4а 3абаша.

9) Твердышев мен2н Мясников завод т0601г2 к1п баш7орт ер62рен алдап 3атып алма7сылар.

10) Б0т2 старшиналар 6а Кинй2не ер 3атыу м2сь2л23енд2 хуплай.

11) №атлы7, Кинй2н2н 1с алма7 булып, у4а а9тыртын р21ешт2 мылты7тан ата.

12) Кинй2 №атлы7ты у7тан бер атыу6а 1лтер2.

13) Императрица ла, ?азан губернаторы ла Дон казагы Пугачевтан 7ур7алар.

14) Кинй2 Петербургата булып, батшаны к1реп, унан б1л2кк2 кафтанлы7 йыртыш ал4ан.

15) Кинй2 к0р тауышы мен2н оран 3алды= «Ту7соба\\\»

-К1ршел2р мен2н алмашты7, тикшер2бе6. Яуаптар6ы8 т2ртибен 3е6г2 к1р32теп торам+ +,-,+,+,-,-,+,+,+,-,-,-,+,+,+.

-Бик я7шы. Й0км2ткене 16л2штерг2н3еге6.

Т0п образды тикшере1.

-"92р6е8 т0п образын 2йтеге6 2ле ми82/

-Д0р09, Кинй2. №е6 у7ы4ан 060кт2н, б2лки баш7а сы4ана7тар6ан уны кем итеп бел23еге6/

А…ёабы6Ё А…ёатайЁ

У.ёулЁ КИНЙ" Б.. п……..ёбаш полковникЁ

М…ёмуллаЁ С…….ёстаршинаЁ Б.. а…..ёбаш атаманЁ

ёТа7тала схема, у7ыусылар образды8 исем-атын билд2л2й62р, я6ып б0т0р2л2р.Ё. У7ытыусы 32р исемен2 м24л1м2т 09т2п кит2=

Абы6 – 4илемле, абруйлы а7ыл эй23е а9ыл заттарына халы7 ололап абыз тип исем 7уш7ан. " ил ким2ленд2ге тарихи эшм2к2рлеге мен2н Кинй2 Ары9ланов тарих 16е 1к таны4ан абыздар6ы8 абызы. Уры9 телен камил белг2н, иркен 30йл2шк2н, баш7а бер нис2 т0рки телд2 я7шы аралаш7ан.

Ул – ата3ы Ары9ланды8 нис2нсе улы ик2н/ Кем бел2/ ?ай6ан белде8/ёи8 3у84ы ир улына шундай исем 7уш7андарЁ

Мулла – Кинй2не8 мулла булып эшл2г2не билд23е6, шулай бул4ас, был исемен дини 4илемлеген, белемлелеген х0рм2тл2п 2йтелг2н булыр4а тейеш.

Старшина – Ну4ай юлы Бошман- ?ыпса7 волосыны8 к1ренекле старшина3ы. Ил21 башлы4ы хо7у4ы у4а н29елд2н бирелм2г2н, ил-йорт алдында 7а6ан4ан хе6м2тт2ре, халы7ты8 х0рм2тт2ре мен2н яулан4ан. 1763 йыл4ы документтар6а уны8 ошо вазифала булыуы терк2лг2н. ?ул а9тында ике й06 ун йорт и92пл2нг2н.

Баш полковник – баш7орттар6ан беренсе булып, пугачев7а Кинй2 абыз 7ушыла. Биш й06л2п яугир ?0рь2н тотоп, батша4а ант бир2л2р. Ошо тантаналы шарттар6а Кинй2 Ары9ланов7а батша исемен2н баш плоковник тиг2н ю4ары чин бирелг2н.

Баш атаман – к1р32тк2н х2рби батырлы7тары, о9талы4ы, батша4а то4роло4о 0с0н, у4а баш7орт, миш2р, сыуаш, б1т2н халы7тар6ы8 баш атаманы тиг2н чинды ла Пугачев бир2.

-Бына нинд2й исемд2рг2 лайы7 бул4ан Кинй2 Ары9ланов. Уны8 атай тиг2н 0л0ш0н2 айырым ту7тап 1т2йек. И8 т2162 ш2ж2р23ен тикшер2йек. Уны8 н29еле бошман-7ыпса7 ырыуына 7арай. Бына ата-бабалары= Лас бей - ?ол3ары бей – Ата4ай бей – Баби бей – Бабса7 бей – К1с2к бей – Сирк2 бей – К1см2к бей – Бошман бей – Борондо7 бей - №0й0нд0к бей – А7булат бей - №арыбайсал бей – Д21л2т7ол – Ми8ле4ол – А77ол – Ары9лан – Кинй2 абыз - №ел213ен мулла. К1ре1еге6с2, олаталары билд2ле бей62р бул4андар. Бигер2к т2, Бошман бей. Ул тарихта монгол-татар яуынан 16ене8 батырлы4ы мен2н билд2ле. ?ул4а ал4ас, монгол ханы Ме8г1 те6 с1ге1ен талап итк2н. Бошман бей= «Д0й2 те6 с1км2й, ыласын ятып 1лм2й»,-тип яуапла4ан. Быны ишетк2н 7ан3ы6 хан батыр6ы 7ылыс мен2н тура7лат7ан. !6ене8 н29ел ебе 7ал4анмы тип 3орар3ы4ы6/ ?ал4ан, Кинй2 абызды8 №ел213ен, ?уж2хм2т, Р2хм2тулла, С24ит , Абдрахман исемле улдары бул4ан. Ревизия китаптарында Кинйин фамилиялы итеп бирелг2нд2р. Баш7орт исем-фамилияларына и4тибар итеге6. №2р ул ата3ыны8 исемен ал4ан. ;0м1м2н, ата исеме мен2н 2йте1 булма4ан. ;262тт2, эшм2к2рлеген2 7арап билд2л2г2нд2р. Салауат батыр, Ер2нс2 с2с2н, №ел213ен мулла, Кинй2 абыз 3.б.ш. Х26ерге заманда Кинй2 абызды8 ата3ы ниге6 7ор4ан Ары9лан ауылы Мел21ез районында урынлаш7ан. К0й0рг26е районында4ы Кинй2 ауылы 1770 йылдан билд2ле. Ауылдаштары 1834-1850 йылдар6а ер бил2м2л2рен 3а7лау 0с0н икенсе урын4а к1сеп, Кинй2абы6 ауылына ниге6 3алалар.Кинй2 ауылы 1986 йылда ю77а сы4а, 2 Кинй2абы6 ауылы х26ерге к0нд2 данлы7лы батырын онотмай с2ск2 ата. Хатта 32йк2л д2 7уй6ылар.

Кинй2не8 тормошо,эшм2к2рлеге.

-№е6 у7ы4ан 0л0шт2 Кинй2не8 тарих ким2ленд2ге оло эшм2к2рлеге тасуирланма4ан.?ы97аса 4ына 30йл2п 1т2йем. Уны8 тыу4ан йылы бе6г2 билд23е6, шулай бул3а ла 4алимдар самалап уны 1723 йыл4ы тип билд2л2й62р. Тик килеп етк2н документаль 7а4ы66ар6а, губернатор исемен2 я6ыл4ан хаттар аша, Кинй2 абызды8 у7ымышлы, абруйлы, ил алдында х0рм2тле а73а7ал булыуын а8лайбы6. Я8ы закондар т0601 комиссияларында ул 7атнаша. Батша армия3ыны8 х2рби походтарында 7атнаша. Кр29ти2нд2р 3у4ышы башлан4ас, тыу4ан ерен тик к0р2ш яр6амында ирекле ит2 алыуын а8лай. Шу4а ла 16 волосында4ы биш й06 ир-атты йыйып, баш7орттар6ан беренсе булып Пугачев7а 7ушыла. Баш полковникты8 т0п бурысы – б0т2 Баш7ортостанды, баш7а милл2тт2р6е яу4а к1т2ре1. Батша исемен2н т0рки телд2 т0рл0 милл2тт2рг2 0нд2м2, а8латма, хаттар, манифест, указдар я6а.Ул Пугачевты8 у8 7улы була. Нинд2й ген2 3у4ыштар4а Пугачев инм23ен, 32р са7 Кинй2 й2н2ш бара. Ял4ан батшаны8 то4ро ярандарынан тор4ан к282шм2 7оро була, шулар ар3ында Кинй2 л2 бар. Салауат Юлаев, ?2нз2ф2р Усаев, ?ас7ын №амаров, ?аранай Моратов, Юлай А6налин ке1ек полковник заттар Кинй2 абыз баш полковник м2кт2бен 1т2л2р. Улар4а д0р09 х2рби к282шт2рен ул бир2. 1774 йылда Пугачев №а7мар 7асаба3ы эрг23енд2 тар-мар ителг2с, Кинй2 уны баш7орт ер62ренд2 к0р2шерг2 0нд2й. " ул ва7ытта Пугачев казактары мен2н таралып, сит ер62рг2 7асыр4а 7арар итк2н була. Шулай итеп, Кр29ти2нд2р 3у4ышыны8 икенсе этабы башлана. Баш7орттар6ы йыйыу, 7а6а7 хандары мен2н б2йл2нешк2 ине1 ке1ек ойоштороу эшт2рен баш7ара Кинй2 абыз. Кинй2не8 16 хал7ыны8 алдында абруйын к1п 3анлы баш7орттар6ы8 к0р2шк2 к1т2реле1е и9бат ит2. Пугачевты8 3у84ы Царицын еренд2ге 3у4ышында ла Кинй2 эрг23енд2 була. Л2кин 16ене8 то4ро казактары, Кинй2 абыз ю7 са7та, уны 7ул4а алып, батша х0к1м2тен2 тапшыралар. №у4ыш б0тт0, к1п ет2ксел2р 7ул4а алыналар. Кинй2 тотолмай. Уны казактар 1лтерг2н тиг2н версия й2ш2г2н, л2кин ул ниге63е6. Казактар 7ул4а алын4анда, ярам3а7ланып, оло боласы Кинй2не 1лтере1е тура3ында 2йтм2йес2 7алма9 ине. Бындай м24л1м2т 7а4ы66ар6а ю7. Й2 бер2й т0рки халы7тар ара3ында 1лемен2 тиклем й2ш2г2н, й2 16 еренд2 бо9ороноп к0н к1рг2н. Бе6г2 билд23е6. Л2кин батша х0к1м2те бола ба9ыл4андан 3у8 да уны э62рлекл2й, 7ур7а, 2 халы7 к0р2шк2 к1т2рер62й абызын к0т0п й2ш2й.

Синквейн т0601.

-Кинй2г2 7а4ылышлы ши4ыр я6абы6 х26ер, тик ябай ши4ыр т1гел, 2 – синквейн. Синквейн – француз 316е, биш юллы7 ши4ыр. Та7тала ши4ыр юлдарыны8 т0606л0ш0 бирелг2н, 3е6г2 тик я6ыр4а 4ына 7ала.

-Ши4ыр6ары4ы66ы у7ып ишеттереге6.Афариндар\

"92рг2 д0й0м анализ я3ау.

-"92р нинд2й тарихи осор6о 31р2тл21 мен2н башлана/

-Халы7ты8 тормошо ни 0с0н к0нд2н-к0н ауырлаша/

-Ни82 Кинй2 абыз Пугачев7а 7ушылыр4а 7арар я3ай/

-"92р62 Кинй2не8 халы7ты я7лаусы, ет2кл21се ш2хес булып 19е1е нисек тасуирлан4ан/

-Нинд2й проблемалар6ы ас7ан автор/

-«Кинй2» романы ба7орт 262би2тенд2 нинд2й урын ал4ан/

-"92р 3е66е ним2г2 0йр2тте/

-;.Ибра3имовты8 292ре буйынса йом4а7лап, схема буйынса 30йл2п 1т2йек.

Тема Жанры

Автор «Кинй2» Я6ылыу ва7ыты

Ы84ай образдар Кире образдар

Йом4а7лау.

Б0г0нг0 д2рест2 Кинй2 абызды8 нинд2й ш2хес булыуы тура3ында белдеге6. Ул Пугачевты8 к282шсе3е, у8 7улы бул4ан." нисек б0т2 баш7орт болалары ба9тырыл4ан/

-Мин 3е6г2 ?ара3а7ал ихтилалы нисек ба9тырыл4аны тура3ында у7ып 1тм2ксемен.Каратель отрядтары ете й06г2 я7ын баш7орт ауылдарын яндыра. Батша генерелдары Урусов мен2н Саймонов халы7ты 7ур7ытыу ма7сатында язалау 1тк2р2л2р.Ошо язалау6ы Кинй2 16 к1662ре мен2н к1р2. 5 кешене 7а6ы77а ултырта, 11-ен 7абыр4а3ынан а9алар, 85 кешене а9алар, 21баш7ортто8 башын ки92л2р. 170 кешене №а7мар 7аласа4ында1лтер2л2р. 301 баш7ортто8 7ола7 32м танауын 7ыр7ып, 7айтарып еб2р2л2р. Язаланыусылар6ы8 7атындарын 32м балаларын 7олло77а таратылалар.

-Баш7орт хал7ы бик к1пл2п 7ырыл4ан, батша х0к1м2те тарафынан махсус р21ешт2 х2йерселекк2 эт2релг2н. " х26ерге к0нд2р62 милл2т 3аны нисек к2мей/ёэскеселек, наркотик, суицидЁ

-Милл2теге6 41мерле бул3ын 0с0н, 3е6 ним2 эшл2й ала3ы4ы6/

-Й2ш быуын, кил2с2к балалары матур, тыныс тормошта й2ш23ен 0с0н, республика тарафынан к1п эшт2р ат7арыла. " 3е6, й2ш кешел2р, илеге6 0с0н ним2 эшл2й ала3ы4ы6/

-Кинй2н2н 16еге6г2 нинд2й сифаттар алды4ы6/

-Кинй2г2 торошло баш7орт кешел2ре бармы х26ерге заманда/

-Д0р09. Морта6а ;0б2й6улла улыны8 иле, хал7ы 0с0н барлы7 тырышлы7тары, эшм2к2рлеге Кинй2 абыз эшм2к2рлеген2 ти8, уны ла бе6 Морта6а абыз тип 2йт2 алабы6.

-!тк2нен белм2г2н халы7 – тамыр3ы6 а4ас. Ошо а4астай булма4ы6. Баш7орт хал7ыны8 тарихын, батыр6арын, м262ни2тен белеге6, кил2с2к быуындар4а тапшыры4ы6.

Заманалар бул4ан элек,

К1пте к1рг2н хал7ыбы6.

Ата-баба к1рг2н михн2тте

Ни82 3у8 онотабы6/

Кешелер онотмайы7

Кинй2не, Салауатты.

Кешел2р онотмайы7

?арауан3арай таш йортто.

?ай6а 3е6, 7ай6а 3е6,

№ай, баш7орт егетт2ре.

?ай6а 3е6, 7ай6а 3е6,

Уралым б0рк0тт2ре.

Й2ш2ге6, йешн2ге6,

"бй2лил егетт2ре.

К0с, тер2к, бер62м булы4ы6,

Уралым б0рк0тт2ре.

-Д2рест2 216ем бул4аны4ы6 0с0н р2хм2т.Ба3алар т1б2нд2ге…

-)йг2 эш+«Кинй2 тура3ында уй6арым» - инша я6ыр4а

-Д2рес тамам. №ау булы4ы6.